Pagine

martedì 19 giugno 2018

Totus a mari!




Su Poetu oindii, fotografia de Frantziscu Nonnoi
Liada de Sardegna Hotel
Cun s’ùrtimu artìculu chi apu scritu in custu blog, apu detzìdiu de pigai unu mori pretzisu. Circai de bosi contai unu pagheddu sa bisura chi teniant Casteddu e is casteddajus annus a oi. Comenti si biviat in Casteddu e ita faiant? Apu circau de bosi lassai su parri miu povintzas in sa chistioni de is nòminis de is arrugas. In dii de oi a chini prus ddis bolit donai àterus nòminis. Mi benit de pensai puru a Carlo Felice. Pretzisu est a poderai sa statua de unu chi a cantu parit est stètiu unu tirannu? Unu boci-sardus? Ma castiendi cun d-una bisura de sentidu prus bàsciu meda puru, a ita serbit a nci essi tirau su nòmini de S’Arruga de is Ferreris, po ndi nai unu, po ddoi ponni Corso Vittorio Emanuele? Chi su sentidu est stòricu depi balli po totu e is duus is nòminis, deghinou chi ndi tiraus unu po ndi ponni un’àteru sa stòria menguada a su pròpiu est, o no?
Su Poetu, autori disconnotu.
Liada de Vistanet.it
Ma comuncas, sigomenti mi creu ca a ndi chistionai, de custas cosas, serbat e meda puru, bollu sighiri a contai contus me in su pròpiu arrastu de s’àteru artìculu. Totus a mari!, su tìtulu est! Me in su 1861 Giuanni Spano, su canònicu literau sardu chi s’at lassau arrastu de contus e stùdius de importu mannu, si chesciàt de su fatu chi Casteddu no teniat logus beni cuncordaus po andai a mari, su chi oi nosu in italianu ddi naraus stabilimenti. Sa sceda de si fai spantai est ca Casteddu teniat po contras stabilimentus de àcua durci. Duus. Unu me in s’arruga connota che a Viale Umberto (Viale Regina Margherita) e s’àteru intra de Via Sulis e Viale Regina Elena, connota difatis comenti a Vico Bagni.
Me in su 1862 un’òmini de afàrius, Michele Carboni, ponendi a menti a su Spano, fiat arrennèsciu a cuncordai su primu stabilimentu po su bànniu a mari, me in sa Battigia de S. Agostino, anca nosu oi agataus Viale La Playa.
Su Lidu, autori disconnotu.
Liada de Progettopoetto.it
Su stabilimentu iat bìviu de vida bona po bint’annus e sa genti podiat lompi a ingunis artziendi impitzu de unu carru a cuaddus, de su mesi de maju fintzas a su mesi de cabudanni. Is traballus po amanniai su portu iant bogau de mesu su stabilimentu de Carboni, ma po sorti bona de is casteddajus su 3 de su mesi-de-argiolas de su 1879, fiat stètiu fraigau su stabilimentu “Città di Cagliari” po mori de is fradis Devoto, intremesu de su chi Carboni iat abertu in s’interis a Sa Perdixedda e un’àteru abertu a Giorginu de Vincenzo Soro.
Is bànnius de sa Perdixedda fiant popularis, connotus che a Is bànnius de soddu, totu is àterus fiant po chini teniat dinai meda de gastai. A is bànnius de Sa Perdixedda si podiat lompi setzendi a su tram a cavalli, a is bànnius de Giorgino si podiat arribai a mèdiu de barcas lestras a motori. Sceda nodia po s’arrègula de is tempus fiat sa de partziri is bànnius intra mascus e fèminas. Po ndi nai una, su stabilimentu “Città di Cagliari” teniat 44 gabinas po is fèminas e 62 po is mascus. Su 1914 est stètiu s’annu de “Il Lido” de Gaetano Usai a su Poetu, oru de mari disconnotu a is casteddajus fintzas a sa dii. A costau suu, Carboni iat fraigau su “D’Aquila” (“Il Padiglione dei Bagni”, fraigau a innantis de su Lidu puru), fraigau de issu ma pigau apustis de Efisio D’Aquila.

Is casotus, autori disconnotu.
Liada de Vistanet.it
Is àterus stabilimentus connotus fiant: “Ausònia”, “Ottàgono” e “La Marinella”. Totu is casteddajus chi ant pòtziu connosci su Poetu innantis de su sciacu mannu de su ripascimentu, no si-ndi podint bogai de conca nimancu is casotus. Metrus e metrus de arena bianca bianca chi traluxiat su colori de s’arrosa, amesturada cun su colori braxu, spramau e allutu de is casotus.
Custa pintura de maia acumpangiàt sa passillara a mari de sa genti de Casteddu, a mericeddu e a de noti: òminis a pigiama a arrigas e fèminas a guardabì (vestaglia) biatzu, a colori bellu allutu! Comenti acuntessit oi etotu cun is chioscus, sa genti andàt eja a passillai, ma povintzas a ascurtai mùsica e opereta de is prus artistas famaus de su tempus. A fitianu su tram scarrigàt unu sciacu mannu de genti chi andàt a s’infriscai is garronis de sa basca.
Su Poetu, su tram e is casotus, autori disconnotu.
Liada de Notizie.it
S’oru de mari de su Poetu fiat totu beni cuncordau, tiràt deretu de sa primu firmada fintzas a s’ùrtimu firmada, anca agatamus sa “Zona E” chi ddi podeus diaderus nai s’eden de su tempus! Sa sorti mala iat bòfiu sa gherra aìnturu de sa tzitadi. Sa genti fuendi iat scabudau totu is casotus a solus, chi is tedescus iant pigau po issus e chi sa sorti mala matessi iat bòfiu meris de sa tzitadi e de su Poetu. Acabada sa gherra is casteddajus abellu abellu ant torrau a acostai a mari e pruschetotu a is casotus. Su Poetu de innantis aturat a s’imprus de is casteddajus che a su bisu prus bellu.
Lintu e pintu che frori de beranu ingoltu a monti. Oindii de cuddu bisu sceti spèddiu e tristura nd’at
aturau. Pinnicaus is casotus, s’arena aturada fintzas a sa dii de su sderrobu mannu de màchinas po impreu chi de siguru no fiat “terapèuticu”, totindunu est cumentzada a smenguai e s’oru de mari a torrai agoa de metrus e metrus. Su Poetu, la spiaggia dei centomila, oi arrancat unu pagheddu e mancai in d-unus cantu tretus si biit carraxada de erbas arestis e povintzas de àliga, sighit a essi s’oru de mari de is casteddajus, a de dii e a de noti.
(Artìculu bessiu puru in bideas.org su 10 de su mesi de Austu de su 2017).


Sa "passilara" de is casteddajus.

Sa Cruxi Santa
Santa Tènnera - Casteddu
Deu seu de cuddus macus chi si pensant ca iat a essi profetosu a si-nci ghetai a s’imparu de sa stòria sarda. Piticu su macu! A nai stòria bolit nai a castiai is cosas de una bisura scientìfica puru, podeus nai: chini seus, chini est chi est passau de innoi, ita s’at lassau de bonu e de malu e aici nendi. Totu pretzisu est a ddu fai ascurtendi a is mellus maistus e professoris.
  A costau de custu traballu mannu meda, deu nc’emu a stichiri povintzas totu su biaxi mannu de contus e contixeddus chi pertochint biddas e tzitadis prus de acanta, ma comuncas in d-una chistioni sèmpiri stòrica e no de imbentu de s’òmini. Mi creu ca s’iat a fai beni, che a sardus, a fai custu traballu puru, chi mancai s’iat a parri piticheddu, piticheddu no est. Po custu bolemu movi pròpiu de is contixeddus de acanta.
  Deu seu casteddaju e duncas si bolemu contai de Casteddu. De sa chi is casteddajus etotu narànt “sa passillara” e chi mancu deu apu acutu a biri e a connosci comenti si-dd’amostant e si-dda contant is contus antigus. S’arruga chi de sa Pratza de Stampaxi (“Piazza Yenne”) fait a manera de si fai truessai unu tretu mannu de sa tzitadi conca a scurigadòrgiu, oindii est partzia in duus tretus: “Corso Vittorio Emanuele”, su primu, “Viale Trento” su segundu. Fintzas a is primus dexenas de su 1900 no fiat diaici.
Stampaxi. In mesu sa crèsia de Sant'Anna.
In bàsciu a manu manca "sa passillara".
A su primu tretu po ndi lompi a “S’arruga de S. Nicolò” (via Sassari), ddi narànt “S’arruga de Santu Frantziscu” po mori de sa crèsia manna chi ddoi fiat, ma po totu is casteddajus fiat “sa passillara”, poita ca totus si-dda passillànt ingunis; “El paseo” a comenti ddi narànt is spanniolus, fiat logu de atòbiu e po connosci genti noa, chi bortas medas dd’acabànt sposus e cojaus puru! Su segundu tretu, fintzas a aundi si podiat pigai a manu manca po s’abasciada de “S’Osteriedda” (via Caprera), anca ddoi fiat s’osteria de Carboni Boy, ddi narànt “S’arruga de is ferreris” poita ca de ferreris fiat prena.

"Sa passillara", a manu dereta, s'artziada po sa crèsia
de Santu Miali connota che a "S'Arruga de Is Coxinas".
Luegus apustis cumentzàt “Il borgo di San Bernardo”, “Su Brugu”, poita ca fintzas a sa primu perra e apustis puru de su sèculu XIX ddoi fiat sa crèsia nomenada che a su santu etotu. Su Brugu s’agatàt de diora meda in Casteddu e genti meda, pruschetotu massajus, si-nci fiant tramudaus ingunis de is campuras e de is ortus de “La Vega”, lassendi-ddus scabudaus e prenendi diaici arrugas e pratzas de Stampaxi de bàsciu, su chi imoi eus nau Su Brugu.
  Lacananti a Su Brugu agatamus “Su Brughixeddu”, est a nai is làcanas prus atesu de Su Brugu chi, cumentzendi de sa crèsia de s’Annuntziada, si spainànt, cun fileras de domixeddas terrenas postas a arrengheras, fintzas a su logu pranu e ladu meda anca “Viale Trento” e “Viale Trieste” faint paris a intrai in “Viale Sant’Avendrace”.
"Sa passillara", a manu manca su campanili
de sa crèsia de Santu Frantziscu.


Est innoi chi agataus galu sa chi is casteddajus narànt “Sa cruxi santa”, amparada in su 2011 de tzitadinus e comitaus contras a sa speculatzioni edilìtzia chi dda boliat sderruta paris cun pratza, matas e totu cantu. De innoi cumentzàt su brugu de Santa Tènnera (Sant’Avendrace, a su santu po contras ddi nant Santu Tènneru de “Venero”). Alziator ddi naràt «su rennu de sa traditzioni populari».
  Aici est. Difatis Santa Tènnera est stètiu sèmpiri, po pagu in dii de oi etotu, sa làcana a scurigadòrgiu de sa tzitadi prus atesu e povintzas su logu chi poniat paris Casteddu cun totu is àterus logus de Sardìnnia, giai chi oindii puru est de ingunis chi movit sa prus arruga longa in Sardìnnia: sa 131.
(Artìculu bessiu puru in bideas.org su 28 de su mesi de Argiolas de su 2017).


Padentis de Sardìnnia - S'economia de sa linna.

(Furriau in sardu de s’italianu, imperendi materiali de autori disconnotu).
Liada de "Gruppo d'Intervento Giuridico Onlus"

  Calincunu de pagu, aìnturu de totu is debatas polìticas chi pertocant sa Sardìnnia, at chistionau de economia del legno o de boschi come risorsa. Berus est. Su padenti gei podit essi mitza de dinai. Incapas calisisiat cosa nosu eus a detzidi, no eus a podi fai de mancu de connosci e aguantai a notu sa stòria e su connotu chi at pertocau is padentis de Sardìnnia. Custu po circai sa mellus manera de imperai custa “mitza” de arrichesa e de circai de no torrai a fai is pròpius faddinas de sèmpiri.

Primu millènniu

  No podeus sciri beni cantu potzant essi stètius mannus is padentis de s’ìsula nosta, finsas a s’acabu de su de 16 sèculus. Podeus sceti nai ca siat is cartaginesus e siat is romanus, po arraxonis diferentis iant cumentzau a ddus menguai de mala manera.

Matas chi s’agatànt in su de 17 sèculus e terras cun padentis

  Cosa nodia est chi siat is paras benedetinus a innantis, siat su prelau G.F. Fara apustis (prus o mancu de su 1560 a su 1580), iant scritu datus de importu apitzus de is terras cun padentis e pruschetotu s’ùrtimu, iat cuncordau una spertiada de calidadis de matas e matedu chi s’agatànt in s’ìsula. Nci podeus ligi: s’ìlixi [1]comunu de arratza sarda, su tìlliu [2], su fustarbu [3], s’àlinu [4], s’ùlimu [5], su sàlixi [6], su fau [7] impari a su longhivresu [8] (de seguru insandus nci-nd’iat medas), sa mata de opinu e su ciprèssiu. A custas dexit a nci aciungi su tzinnìbiri [9], impreau de s’antigòriu povinsas de is nuràxicus. Is terras cun padentis depiant essi, finsas chi no eus agatau paperis chi ndi fueddant, is montis de su Gennargentu, de su Màrghine, de su Limbara, de su Sàrrabus, de su Montiferru e àterus, is logus matessi de oi. Ddoi at perou una diferèntzia manna, su tretu cun matas fiat de seguru prus mannu meda. A sa pròpiu manera, Fara si contat comuncas desacas [10] de linna fatas a sorigadura po s’edilìtzia e po sa cantierìstica navali, chena de contai, in prus, sa linna chi imperàt sa genti de innoi.

Is feudatàrius e sa linna bèndia a stracu baratu in su de 19 sèculus

  Tocat a nci torrai a artziai a sa primu perra de su de 19 sèculus po circai de fai un’apretziadura [11] de totu sa terra posta a padenti de sa Sardìnnia e seus chistionendi de unu traballu de Alberto Lamarmora, chi fueddat de agiumai 500.000 ètaras [12] a padenti, su 20% de totu s’ìsula. Ma in pagu tempus ita est sutzèdiu? Sa terra nosta de insandus fiat cundia [13] de feudatàrius a una parti e visurreis a s’àtera. Custus ùrtimus iant fatu segai chena de làcana peruna, is primus, meris sceti po arrogus de is terrenus insoru, si-nci boliant arricai su prus chi iant a essi pòtziu, de cuddas terras mali assortadas e fatas demanialis giai de su 1835. Posta diaici sa chistioni, iant cumentzau a ndi segai matas po ddas bendi a tres arrialis, povinsas sa linna bona diaderus che a s’arroli [14], matas de nuxi o matas de cerèxia.

Su degollu de Stadu

  Su sciacu fiat stètiu mannu diaderus, ma sa cosa no fiat spaciada! Candu su Stadu a ùrtimu ndi fiat bessiu meri de totu is padentis de Sardìnnia, iat traballau beni po ddus bendi a is avrincadoris [15] de insandus inderetura, su prus de is bortas contras a su chi iat a essi bòfiu sa genti, tanti chi fatuvatu is cunsillus comunalis mancu ndi sciiant nudda o no ddis domandànt nudda. Is meris nous de is padentis si-nci fiant postus diaderus, cun coru puru, po sighiri su degollu. Connotus po is malidadis che a custa fiant Beltrami, su conti, meri de una sienda manna de linna in Macumere (1856), amigu meda de Cavour, chi Lamarmora iat nomenau vandalo delle foreste sarde, sa sienda Modigliani de Livorno e àterus medas, de nòminis prus pagu connotus ma comuncas capassus de segai matas po ndi scabulli dinai e de no ndi lassai mancu s’arrastu. Totu custu, a cantu parit, fiat fatu po circai de ndi scabulli dinai po is gherras de indipendèntzia italianas, chi si fiant costadas dinai meda e mortus medas, lassendi-sì in prus su logu totu treulau.

Apustis de su degollu fatus a befa puru!

  Apustis de totu custu, Cavour iat circau povinsas de si-nci bendi su chi ndi fiat aturau de sa Sardìnnia a is frantzesus de insandus cun Napoleone III, in s’interis de is acòrdius de Plombières. No est po debadas chi donaus una castiada a is nùmurus: in Sardìnnia fiant stètius prodùsius 75 millionis de mc (metrus cubus) de linna po saca, cun d-unu dannu de dinai chi, ponendi apari su balori de su dinai de insandus cun su de oi, iat a lompi agiumai a 10.000 milliardus de francus (liras, no èurus). Candu su Stadu iat detzìdiu issu etotu de dda sentzai de sperdi matas diaici, chena de sentidu perunu po sa terra nosta, iat fatu su corpus forestali de su stadu cumentzendi diaici sa faina de ndi torrai a ponni, de matas, in su 1895; po cussu iant postu in Sardìnnia su tanti de unu milliardu de francus (de oi, in liras), chi postus acanta de is 10.000 furaus a primìtziu, pariant diaderus duus soddus stampaus, pruschetotu chi castiaus a is prantas imperadas po su rimboschimentu, matas de opinu chi a bortas no arrennesciant a bivi de vida bona e a ndi fai àteras a sa sola e a bortas matas chi ndi lompiant deretu de s’àtera parti de su mundu (eucaliptus globosus), matas lègias connotas po sbuidai sa terra de sustàntzias povinsas po su matedu bàsciu e is matas a ingìriu.

Su tempus de nci torrai a ponni matas

  Su faimentu de su padenti de opinu in Sìnnia, fatu in su 1902, ndi torrat aìnturu de custu tempus “de torrai a fraigai” mancai potzat parri un’acumpentzu po circai de nd’arrangiai is cosas, giai chi duus annus a innantis iant fuliau 24.000 matas in su padenti demaniali de is Seti Fradis (fatu in su 1896), in su comunu de Sìnnia etotu. Sèmpiri su comunu de Sìnnia iant fatu trassa de cumonella a un’àteru de is prus sciacus malus contras a s’ambienti lassendi a unu fulanu, connotu comenti e Sulis de Murera, 1200 ètaras sèmpiri de su padenti de is Seti Fradis, chi ddus ant acabaus a segai deunudotu. Intremesu de primìtziu de su 1900 e sa segundu gherra mundiali, sa faina po nci torrai a intrai matas in Sardìnnia iat sighiu, difatis est in custu tempus chi nd’iant pesau sa Festa dell’albero. Su traballu iat sighiu apustis de sa gherra manna puru, mancai a bortas strobau no po mori de s’amori a s’ambienti naturali ma po mori de interessus (a tipu sa fàbrica de paperi in Arbatassa), chi iat bitiu comuncas is padentis a s’amanniai finsas a is 470.000 ètaras de oi.

Su problema mannu de su fogu e s’arresùmini de is dannus peri su tempus

  Apustis de essi contau totu custus contus, scieus beni de no essi contau su prus problema mannu, finsas oindii, chi pertocat is padentis sardus: su fogu. De aguantai a notu ca sa liaga movit, foras de duda, de su tempus preistòricu a tipu arritu propitziadori e de limpiadura de su terra po nd’amellorai is pasturas. Francu de calincuna borta, in cuddus tempus, su fogu no fiat stètiu mai unu dannu grai meda; in is ùrtimus setant’annus sa cosa dd’at acabada a pigai sa bisura de su disacatu chi totus connosceus. Ddu podeus cumprendi de su chi s’iat sinnalau Lamarmora, chi contàt a su guvernu totu su chi s’assentàt apitzus de sa mannària de su fogu e de su dannu ambientali e finantziàriu puru. Lamarmora connosciat beni meda sa Sardìnnia, a manera funguda, pruschetotu s’ambienti naturali. Oindii puru, totu su chi issu s’at lassau de assentau, arrapresentat un’arresùmini de piessìnnius de grandu importu po imparai a connosci sa frora e sa fàuna sarda.

S’interventu apitzus de su fogu, oi e in su connotu

  Tocat chi s’aguantit a notu ca po s’atza de su fogu in padenti, in dii de oi, est prus fàtzili meda a ddu podi controllai chi no insandus, candu no s’agatànt aparèchius po nci bolai àcua apitzus de is pampas e po barigai barrancus naturalis, is ainas de insandus fiant diaderus piticheddeddas e fatuvatu no serbiant mancu a nudda, pruschetotu candu ananti t’agatàst su fogu tenendi artu artu e mancai agiudau puru de acolladas de bentu chi ti-ddu sprundiant de una parti a s’àtera, coment’e nudda.
Is datus de is tauleddas de bàsciu andant pigaus a cunsideru sciendi su chi eus scritu impitzus.

Tauledda Nr. 1

Padentis
1840550.000 (Ha)
1855300.000 (Ha)
1890105.000 (Ha)
1985400.000 (Ha)
(Ha = Ètara )

Tauledda Nr. 2

Fogus (scrieus sceti is prus mannus*)
AnnuHa Dannus (francus)
1878-83  53.500    3.500.000.000
1957  24.400       937.000.000
1967  60.000       996.000.000
1971  46.700    1.890.000.000
1983124.200102.000.000.000
1991  48.000      –
* (su datu ponit su logu a matedu mesuderràinu puru)

Sa mata, s’ambienti, s’òmini

  Poita is matas funt diaici de importu po sa genti e su logu chi sa genti abitat? Totu is matas birdis funt “su coru de sa vida de totu su mundu”, scieus beni ca chena de coru no si podit bivi! Is matas sceti funt capassas de imperai s’energia de su soli cun sa fotosìntesi clorofilliana, e podint produsi totu su chi serbit a genti e animalis po ndi scabulli proteinas, tzùcurus, grassus e bitaminas chi s’agatant me in sa cosa de papai chi a fitianu poneus in sa mesa e su chi is bèstias agatant in su padenti etotu. Is matas birdis in custu traballu de mudadura de custas sustàntzias, tenint abisòngiu de anidridi carbònica, chi suspint diaici de s’atmosfera e in s’interis ndi bogant aforas s’ossìgenu chi est indispensàbili po metabolisai is materialis chi eus nau. S’importàntzia de is matas si scòviat puru in s’interis de desacatus naturalis a tipu smuronamentus o scalasciadas. Su dannu est sèmpiri prus pagu, cantu prus arta est sa presèntzia de matas mannas e no sceti tupas. Is matas difatis mènguant meda sa fortza e sa mannària de is smuronamentus. S’ùmidu puru chi faint is matas giuat meda po sa genti e po s’ambienti. Su de sciorrocai is padentis, chi siat fatu a fogu o a serra distruit su scusòrgiu ambientali benidori, tocat duncas a sentzai de nci-ddus fuliai e a sighiri a ddus amparai sèmpiri de prus. Su chi eus a perdi oindii cun su disboscamentu o cun su fogu, dd’eus a podi torrai a pesai sceti intra 60 e 120 annus.

Nodas
  1. ìlixi: “leccio”
  2. tìlliu: “tiglio”
  3. fustarbu: “pioppo”
  4. àlinu: “ontano”
  5. ùlimu: “olmo”
  6. sàlixi: “salice”
  7. fau: “faggio”
  8. longhivresu: “tasso”
  9. tzinnìbiri: “ginepro”
  10. saca: “esportazione”, de su spanniolu; acordai saca de lori minudu: “concedere l’esportazione del grano”
  11. apretziadura: “valutazione”.
  12. ètara: “ettaro”; un’ètara po is sardus fiat duus mois e cuarra, unu moi fiat 4000 metrus cuadraus e una cuarra 2000, duncas duus mois e cuarra faiant 10.000 metrus cuadraus.
  13. cundia: “infestata”, sa mellus manera de nai est diaderus diaici!
  14. arroli: “rovere”
  15. avrincadoris: “speculatori”
(Artìculu bessiu puru in bideas.org su 15 de su mesi de abrili de su 2018)

venerdì 15 giugno 2018

Su sardu che a lìngua naturali de su pòpulu sardu.

Sa debata asuba de sa lìngua sarda seu pighendi-dda de bonu acatu, est a nai a ascurtai a totu is parris e is chistionis e a circai de cumprendi abellu abellu totu s’arraxonamentu chi ndi fait lompi a cuddu parri. Mi creu meda chi si depat circai de ndi fai torrai sa cosa, che a chistioni de su pòpulu, de sa genti. Mi seu sèmpiri pensau, ma custu nos’iat a fai profetu mannu a ddu fai balli po totu, ca antis de scriri e chistionai tocàt a cumprendi, assumancu unu paghixeddu, su de nai. Imoi no est chi seu unu scientziau o unu maistu mannu de su sardu, perou imoi su ciorbeddu est callau su tanti giustu po ndi scriri e ndi chistionai, podeus nai diaici.
  Sa polìtica linguìstica de s’arregioni sarda s’est spadèssia. Pruschetotu spadèssiu su programa, de giai piticu piticu, de cursus de lìngua sarda me is tzitadis prus mannas che a Casteddu, Aristanis, Tàtari e Nùgoro. A mei e unus cantu àterus cumpàngius si-nc’est pigau su feli, custa cosa no nosi-nc’est calada. Tandu nosi seus castiaus in cara e eus detzìdiu de ndi pesai nosu una scola pitichedda, po fai cursus de alfabetisadura a su sardu e finsas de ndi pesai cursus de livellu mesanu, abellu abellu chena de si-nci fai pigai de su pressi, su sardu est famau a essi diaici, calmu, adasiau, ma gei nci arribat a is cosas. Sciendi chi sa lìngua sarda no est bivendi-nci de vida bona mancu me is scolas, nosi seus finsas pensaus chi custa cosa si-dda depèssimus.
  Tandu dd’eus fatu. Teneus s’assòtziu “Lìngua Bia” e a mesi de ladàmini de su 2016 eus mòviu cun su primu cursu bàsicu de sardu, tanti scritu che chistionau. Una cosa dda scieis? Sa genti nc’est aproillada! Tanti chi nosi nant chi su sardu est una lìngua chi si-nc’est morta e chi a sa genti no ndi-dd’afutiat nudda. Ita fàula lègia chi est custa! A sa genti su sardu ddi praxit, ddu bolit imparai, bolit connosci is cosas e ddu bolit finsas chistionai e bolit nai su chi ndi pensat. Eus cuncordau a su martis a su tzìrculu Me-Ti in Casteddu a bia Mandrolisai me in su bixinau de Is Mirrionis. Sa genti narat chi no tenit logu anca podint fueddai su sardu. Is istitutzionis de su logu in Casteddu funt pensendi a totu àteras cosas, mancai sa chistioni de sa lìngua potzat essi fintzas una manera noa de ndi pesai una sotziedadi anca s’òmini siat torra su meri de sei, de sa stòria sua, una manera noa po sciri chini seus e de innui ndi beneus.
  Su sardu, sa lìngua naturali de su pòpulu e sa prus aina manna de s’identitadi e de sa cultura nosta, no est chistioni de grandu importu. No donat a papai. Nant issus. Su chi mi pensu deu est chi su sardu e finsas totu is àteras lìnguas arregionalis chi nosi agataus in sa penìsula italiana, funt stètias stesiadas de domu insoru poita ca su poderi depiat chistionai italianu, sa lìngua de su meri nou, si depiat cumprendi chi su sardu o su sitzilianu o su napulitanu no cumandànt prus, fiant sparèssius, fiant giai cosa de nudda. Diaici ant nau a sa genti po una vida. Po cussu est ca candu calincunu si-ndi pesat e nci bessit chi su sardu mancai iat a depi intrai me is logus anca s’italianu s’agatat giai de diora a manera ofitziali, si-ndi pesat finsas s’abolotu.
  Poita ca a tocai s’italianu bolit nai finsas a tocai su poderi. E su poderi no bolit a essi strobau. Maginai a ndi pensai a fai su sardu che lìngua ofitziali de Sardìnnia. Acabonu mannu fessit! Abarraus peis a terra cun is bisus. Su consillu chi dongu sèmpiri deu est de nci bessiri de domu e donai ocasioni a totus fueddendi su sardu. Ita spantu mannu at a essi? Una dii nci seu intrau in banca, bosàterus eis a nai, in banca su sardu no esistit, ingunis serbint lìnguas de importu po grandu ciorbeddu. Piticu su sciollòriu! Su sardu est grandu lìngua aìnturu de is grandus lìnguas de su mundu, cun milla e milla fueddus, connotu che mèdiu polìticu e culturali de candu s’òmini at mòviu a apatigai sa terra. Beh, deu nc’intru, m’acotzu a su sportellu, càstiu s’òmini e ddu fueddu in sardu. No nc’eis a crei!? M’at cumprèndiu! Su spàssiu mannu e su spantu est chi m’at finsas torrau sceda in sardu. Ma bolis biri chi funt totus sardus in banca? A innui narànt ca serbessit ciorbeddu, su ciorbeddu fiat sardu de diora meda! Mancai finsas in sa posta, in su spidali, in campu santu e in crèsia. Su logu po fueddai su sardu podit essi unu bar o una scola, una pratza o un’ofìtziu de su comunu. Custu po si fai a cumprendi chi su problema seus finsas nosu, no sceti su chi nos’abetaus de is istitutzionis e custa cosa puru s’iat a fai profetu mannu a dda fai balli po àteras cosas puru.
Comuncas emu nau chi no dda faemu a tipu su sàbudu santu. Seus lòmpius a su de tres cursus e teneus po pagu binti scientis, chi pagant trint’eurus, po arriciri unu cosa chi iat a depi essi po debadas e biu de totus che deretu de s’òmini e chi nci bessint de domu cun su frius e cun s’àcua poita ca bolint imparai su sardu. Genti, che mimi, ca s’est agatada chi dd’amancàt cosa in sa vida. Genti, che mimi, chi intendiat grai su barrancu de no connosci, che sardus, sa lìngua de Sardìnnia, de su pòpulu insoru. Is de su primu sighint a aproillai e de sa dii chi timiant a ndi spicigai fueddu, imoi no fait a ddus poderai po aturai a bonus cun sa lìngua, sèmpiri prontus a dda samunai. Duncas a su mèrculis faeus alfabetizadura a su sardu.

Sigomenti po nosu no fiat bastanti, a su lunis teneus puru a Màriu Puddu, maistu de sardu a s’universidadi in Casteddu, autori de su prus fueddàriu mannu de sa lìngua e de sa cultura sarda e finsas de sa gramàtica. Cun Màriu faeus unu cursu adelantau po genti chi su sardu ddu màtziat de giai pagu pagu, po ddi fai a cumprendi mellus is diferèntzias cun s’italianu. Sigomenti no fiat bastanti mancu custu, a sa primu perra de su mesi de làmpadas moveus cun d-unu cursu de scridura poètica in sardu cun su scridori de Is Mirrionis Gianni Mascia. Unu biaxi spantosu cun poetas comenti a Aquilinu Cannas e Cicitu Masala.


  Nosu nc’eus crètiu. In d-una scumissa chi iat a depi essi de sa polìtica e istitutzionali. Eus crètiu in sa cultura de sa terra nosta. Dònnia cida cumbidaus a fueddai òminis e fèminas de importu me in sa sotziedadi sarda. Fueddant de sa sperièntzia insoru cun su sardu. Ddoi est unu biaxi mannu de traballus scritus in Lìngua: economia, energia, polìtica, stòria. No sceti “mexina de s’ogu” e “ballu tundu”. Totu paris abellu abellu podeus torrai a ndi pesai sa lìngua de totu is sardus e a dda tenni impari a s’italianu aìnturu de is scolas nostas, de is istitutzionis e de is ofìtzius, chi boleus, deghinou assumancu po sighiri a nosi contai de sa vida nosta, che lìngua naturali de unu pòpulu.
  Custu puru iat a essi unu profetu mannu, po totus. A innantis.
(Artìculu bessiu puru in Bideas.org e anthonymuroni.it su 18 de su mesi'e Maju de su 2017)